تاریخ ایران حکایت از شباهت‌های بسیار بین آن‌ها دارد و در بسیاری موارد برخی از شهرها به مانند روستاهای بزرگ به نظر می‌رسیدند. مباحث شهرشناسی و روستاشناسی تاریخی ایران و انواع ارتباطات تاریخی بین شهر و روستا تحت تأثیر شماری از نظریه‌های معروف دربارهٔ منشا پیدایش واحدهای شهری و روستایی است که از حوزه‌های جامعه‌شناسی، جغرافیا، اقتصاد، باستان‌شناسی و نظایر اینها اخذ شده و پیدایش استقرارگاه شهری را مبتنی بر تحقق مراحل مختلف تقسیم اجتماعی کار و پیدایش اضافه محصول اقتصادی مطالعه می‌کند. در این دیدگاه‌ها مراحل تکامل مناسبات مزبور را به صورت امری خودبه‌خودی و ناشی از بروز تقسیم کار اجتماعی و تعامل دو جامعهٔ کشاورزی و شهری، براساس انتقال اضافه محصول کشاورزی به شهرها در نظر گرفته می‌شود.
در این رویکرد روند پیدایش شهرها در قالب رابطهٔ طبیعی و مناسبات اقتصاد روستایی یک منطقه بررسی می‌شود. به همین ترتیب نظریهٔ مسلط در مورد منشا جامعه روستایی نیز پارادایم مسلطی است که این روند را به شکل انتقال زندگی جماعتی و اولیهٔ انسان در غار و تپه‌ها به دامن نواحی جلگه‌ای و پست، و شکل‌گیری روستاها می‌داند. در نتیجهٔ سیطرهٔ چنین دیدگاه‌هایی مباحث مربوط به پیدایش روستا و روستانشینی در ایران، با صرف نظر کردن از دیگر عوامل مؤثر در پیدایش استقرارگاه‌های روستایی و روستانشینی طرح و بررسی می‌شود. در نتیجه در مباحثی چون رابطهٔ تاریخی شهر و روستا، به منشا پیدایش هر یک از آن گونه‌های زندگی توجه نمی‌شود و تحلیل جامعی از ماهیت روابط دو استقرارگاه به‌دست نیامده است.
همچنین مطالعهٔ اولیه در تاریخ اجتماعی ایران حکایت از آن دارد که کاربست نظریات کلی و عمومی برای تبیین این گونه موضوعات در تاریخ ایران فاقد کارآیی الزم است و بسیاری شواهد دربارهٔ منشا پیدایش شهر یا روستا در ایران وجود دارد که نقض‌کنندهٔ سودمندی و ادعاهای مطلقهٔ آن رویکردهای نظری در مطالعهٔ تاریخ اجتماعی ایران است.
بر این اساس هرگونه مطالعه در تاریخ و مناسبات اقتصادی و زندگی اجتماعی شهری یا روستایی ایران نیازمند تأمل جدی در مقولهٔ ریشه‌های شکل‌گیری و پیدایش گونهٔ زندگی اجتماعی الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ در ایران است، تا به اتکا به یافته‌های آن از بروز برداشتهای نادرست در بررسی مناسبات تاریخی شهری و روستایی در ایران ممانعت کرد.
ناگفته پیداست مناسبات اقتصادی – اجتماعی در شهری با منشا قبیله‌ای با شهری دیگر که مناسبات اقتصادی – اجتماعی آن در اثر تکامل اجتماعی از روستانشینی به شهرنشینی شکل گرفته است و با شهری که در اثر ارادهٔ حکومت و دستگاه اداری برپا گردیده، تفاوت بسیار داشته است.
رویکرد عاملیت مطلق حکومت در تأسیس شهرها و دوم، رویکردی که زایش مناسبات شهری را ناشی از تقسیم اجتماعی کار می‌داند. در این یادداشت تبیینی از تأثیرگذاری عوامل مختلف) مانند اقتصاد و سیاست (در پیدایش شهرهای ایران انجام می‌شود، مدعای اصلی آن است که زایش و تکامل استقرارگاه شهری و مناسبات شهرنشینی در ایران تحت تأثیر عوامل متعدد و نه یک عامل است.
دوم این که فهم مقولات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، و فرهنگی شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران به شدت تابع فهم دقیق روند شکل‌گیری این استقرارگاه‌ها است، موضوعی که تا کنون مورد غفلت قرار گرفته است. در ادامه بر اساس این مسأله که پدیدهٔ شهر مولود ارادهٔ بخش سیاسی و اداری جامعه بوده یا از روند تکامل طبیعی مناسبات اجتماعی منتج می‌شد، طرح بحث انجام می‌شود و بر اساس مدعای مطرح‌شده، عوامل مختلف دست‌اندرکار این روند تبیین خواهد شد.
عامل سرزمینی جغرافیائی، طبیعی و اقلیمی شرایط طبیعی و اقلیمی مناسب و قرار گرفتن در مسیر راه‌های تردد عامل مؤثری در روند شکل‌گیری استقرار شهری بوده است. استقرار بیشتر شهرهای ایران تابع شکل خاص فالت ایران در سه خاک حاصلخیز مناطق مخروط افکنه‌های بزرگ در منطقه پای کوهی، بین کوه‌ها و بیابان‌ها است. کشاورزی، سهولت دسترس به منابع آب و امکانات آبرسانی از اولین عوامل مؤثر در جایابی سکونت‌گاه در ایران بوده است. ارتباط وجود منابع آب با پیدایش استقرارگاه‌های اولیه و سپس در مراحل بعد ماندگاری شهرها در ایران، در نظریه‌ای مشهور بوناین و دیگران تجلی یافته است.
زندگی شهری نیز به شیوه دسترسی، انطباق و هماهنگی شهر با منابع افزون‌تر آب و عوامل دیگر منابع آب کافی امکان افزایش جمعیت در یک استقرارگاه را امکانپذیر می‌کرد. افزون‌بر نقش آب، تداوم زندگی جمعی در فلات ایران بسته به تدبیر مربوط به تأمین مواد غذایی آنان بود. یکی از روش‌های راهبردی، بنای شهر در منطقه‌های با آب کافی و خاک حاصلخیز بود.
انتهای پیام/
نظر شما